Energieplanologie als continue zoektocht naar productieve wrijving

De raakvlakken tussen ruimtelijke ordening en de planning van energiesystemen staan steeds feller in de schijnwerpers. Zo vond op 14 mei 2025 het eerste congres over ‘Energiesysteem en Ruimte’ plaats, waar meer dan 500 professionals samenkwamen. In diezelfde maand tekenden de VNG, IPO, Netbeheer Nederland en RVO een samenwerkingsovereenkomst voor een leer- en kennisprogramma over ‘energieplanologie’. Inmiddels zitten de eerste twee dagen van de opleiding Energieplanologie er op en stroomt dit online platform langzaam vol met verhalen uit de praktijk.

De huidige aandacht voor energieplanologie is echter allesbehalve vanzelfsprekend. ‘Irritatie’ speelt een cruciale rol in de totstandkoming van dit nieuwe vakgebied. In dit blog licht ik toe hoe dit zit, en dat je in transities veel kunt leren door (elkaar) te irriteren.

Draagvlak en systeemefficiëntie

Toen ik in het najaar van 2020 met mijn promotieonderzoek startte, stond het snijvlak van ruimtelijke ordening en energiesystemen nog nauwelijks op de agenda. Energieregio’s waren druk bezig hun eerste conceptversies van de Regionale Energiestrategie (RES) uit te werken. De focus lag vooral op de opwek van zonne-energie, omdat daar het meeste draagvlak voor was. Veel plannen waren bovendien nog abstract, omdat ze nog met regionale stakeholders moesten worden besproken.

Regionale netbeheerders uitten in diezelfde periode juist hun zorgen over de nog weinig concrete plannen en de eenzijdige focus op zonne-energieprojecten. In een poging de RES-planvorming te beïnvloeden, werkte Netbeheer Nederland in een factsheet uit hoe energieregio’s meer ‘systeemefficiënte’ keuzes konden maken. Door bijvoorbeeld wind- en zonne-energie beter te combineren, zouden tijd, ruimte en maatschappelijke kosten bespaard worden.

Toch toonde de Monitor RES 1.0 van PBL (december 2021) aan dat energieregio's hun plannen nauwelijks hadden aangepast. Ondanks de waarschuwingen over de netimpact, leidde dit niet tot andere locatiekeuzes in de RES'en. De efficiëntie van het elektriciteitssysteem woog voor de meeste regio's blijkbaar nog niet zwaar genoeg.

‘Grid says no’

Terug naar 2025. Op dit moment kleurt de transportcapaciteitskaart die Netbeheer Nederland sinds het voorjaar van 2021 bijhoudt in vrijwel heel het land rood. Er is te weinig transportruimte op het net om elektriciteit af te nemen of te leveren. Het gevolg is dat ruimtelijke ontwikkelingen vastlopen. Woningbouw en bijbehorende voorzieningen zoals scholen en supermarkten worden vertraagd. Bedrijven kunnen hun processen niet verduurzamen, en nieuwe zonne- of windparken kunnen hun opgewekte stroom niet kwijt op het net.

In mijn proefschrift toon ik aan dat deze voorbeelden van netcongestie pas de échte wake-up call waren voor ruimtelijke planningsorganisaties als gemeenten en provincies. Toen hun geijkte planningsprocessen vastliepen - ‘grid says no’ - werd duidelijk: energie is een fundamentele factor in het realiseren van ruimtelijke functies en kwaliteit.

Irritaties

Vanuit het systeemtheoretisch perspectief op besluitvorming dat ik in mijn proefschrift hanteer, zijn bovenstaande ontwikkelingen goed te duiden. Elke organisatie heeft haar eigen logica en verandert alleen als signalen van buiten aansluiten bij interne drijfveren. Wanneer dat gebeurt, spreken we van een ‘irritatie’.

De voorbeelden uit de eerste fase van de RES laten zien dat de communicatie door netbeheerders onvoldoende irritaties opwekten bij overheden. Hun boodschappen bleven buiten de beleidsbubbel. Netcongestie was wél zo’n irritatie: het dwong overheden tot reflectie op hun eigen werkwijze en op de relatie tussen energie en ruimtelijke ontwikkeling.

Energieplanologie als zoektocht naar productieve wrijving

De huidige netcongestie vraagt om ruimtelijke keuzes in een veel eerder stadium. Niet alleen voor nu, maar vooral voor de lange termijn. Waar bouwen we woningen of industrie? En welk energiesysteem past daar het best bij?

Energieplanologie gaat over dit soort strategische vragen. Organisaties moeten actief op zoek naar irritaties: momenten waarop het schuurt. Wat zegt dat over jouw organisatie? En over de samenwerking met anderen? Welke boodschap bracht die wrijving aan het licht?

In mijn proefschrift betoog ik dan ook dat energieplanologie in de kern draait om het leren (elkaar) te irriteren. Planners binnen het ruimtelijke- en energiedomein moeten allereerst begrijpen wat voor elkáár van belang is in beleids- en besluitvorming, voordat ze zélf hun werkwijze kunnen aanpassen. Wrijving is waardevol: het is het startpunt van verandering. Energieplanologie wordt zo een voortdurende zoektocht naar productieve wrijving, waarbij je irriteren (elkaar) kunt leren.